Moczenie nocne nie jest chorobą, ale objawem podobnie jak katar czy gorączka. Niemniej w codziennym języku termin ten jest powszechnie używany. Potocznie mówi się przecież, że ktoś choruje na katar, a nie zapalenie błony śluzowej nosa spowodowane zakażeniem wirusowym. Operując zatem terminem „moczenie” należy pamiętać, że jest to objaw licznych zaburzeń czynnościowych, anatomicznych lub zakażeń w obrębie układu moczowego, a nie rozpoznanie konkretnej jednostki chorobowej.
Moczeniem nocnym określane jest popuszczanie moczu w ciągu nocy u dziecka, które ukończyło 5 rok życia. Zgodnie z tą definicją moczenie się w nocy u 5-latka wymaga już diagnostyki i leczenia.
Skala problemu:
Badania wykazują, że moczenie nocne jest problemem dużej grupy dzieci w społeczeństwach krajów europejskich. Wśród dzieci 4-letnich występuje u co 3 dziecka, w wieku 5 lat u ok. 20% dzieci, w wieku 7 lat u 10%, w wieku 12-15 lat u ok. 3%, a w 18 roku życia u ok. 2% młodzieży. Ocenia się, że ok. 1% osób dorosłych boryka się z tym problemem.
Przyczyny moczenia nocnego:
Badania wykazały, że wśród dzieci moczących się w nocy można wydzielić dwie duże grupy. Pierwszą, zdecydowanie najliczniejszą stanowią dzieci, u których badania nie wykazują żadnych anatomicznych, ani czynnościowych zaburzeń w obrębie układu moczowego. Ta postać moczenia nosi nazwę pierwotnego izolowanego moczenia nocnego (PIMN). Drugą, znacznie mniej liczną reprezentują dzieci, u których badania wykazują istnienie czynnościowych lub anatomicznych zaburzeń będących przyczyną moczenia się w nocy, względnie zakażeń układu moczowego, których wyleczenie doprowadza do ustąpienia moczenia.
Pierwotne izolowane moczenie nocne:
Jest najczęstszą postacią moczenia nocnego u dzieci. Występuje od urodzenia, bez przerw trwających dłużej niż 6 miesięcy i nigdy nie towarzyszy mu popuszczanie moczu w dzień. W większości wypadków ustępuje ono samoistnie wraz z wiekiem. Ocenia się, że w tej grupie dzieci moczenie samoistnie ustępuje u około 15% pacjentów w trakcie rocznej obserwacji. Badania genetyczne potwierdziły wcześniejsze obserwacje wskazujące na rodzinne występowanie tej postaci moczenia. Obecnie wiadomo, że jeżeli jedno z rodziców moczyło się w dzieciństwie, to prawdopodobieństwo, że moczenie wystąpi u jego dziecka wynosi ok. 44%. Natomiast jeżeli obydwoje rodzice moczyli się w nocy, to prawdopodobieństwo, wystąpienia tego samego problemu u dziecka wynosi 77%.
Badania wykazały kilka przyczyn tej postaci moczenia.
U części dzieci moczenie wynika z opóźnienia lub nieprawidłowego wykształcenia mechanizmu odruchowego odpowiedzialnego za kontrolę funkcjonowania pęcherza moczowego w nocy. Opanowanie kontroli nad czynnością pęcherza moczowego w nocy jest umiejętnością, którą dziecko nabywa w ciągu pierwszych lat życia. Kontrola ta nie u wszystkich dzieci rozwija się jednakowo. Wcześniej nabywają tę umiejętność dziewczynki, nieco później pojawia się ona u chłopców. Wydaje się, że powszechne wprowadzenie jednorazowych pieluszek, które izolują skórę dziecka od wilgoci, spowodowało opóźnienie w nabywaniu tej umiejętności. U części dzieci kształtowanie mechanizmów odruchowych odpowiedzialnych za trzymanie moczu w nocy przebiega nieprawidłowo lub pojawia się z dużym opóźnieniem. U części z nich jest to wynikiem zbyt długiego okresu stosowania pieluch, szczególnie u dzieci powyżej 3 roku życia. U innych odruchowa kontrola czynności pęcherza rozwija się z opóźnieniem pomimo prawidłowego postępowania ze strony rodziców.
Inną przyczyną izolowanego moczenia jest nieprawidłowy rytm dobowego wydzielania hormonu antydiuretycznego (ADH). Hormon antydiuretyczny (wazopresyna) jest substancją uwalnianą do krwiobiegu przez przysadkę mózgową, która reguluje stopień zagęszczania moczu przez nerki. Wazopresyna odpowiedzialna jest zatem za ilość i zagęszczenie wydalanego moczu. Badania wykazały, że jest ona wydzielana w rytmie dobowym. Jej stężenie we krwi jest mniejsze w dzień, wzrasta natomiast w nocy. Powoduje to, że w nocy nerki produkują mniejszą objętość, bardziej zagęszczonego moczu, dostosowując ją do objętości pęcherza moczowego, co pozwala na przespanie nocy bez konieczności budzenia się. Badania przeprowadzone w krajach skandynawskich wykazały, że u części dzieci z problemem moczenia się w nocy występuje zaburzenie dobowego rytmu wydzielania moczu. Dzieci te w nocy produkują duże ilości słabo zagęszczonego moczu. U podstaw tego zaburzenia leżą nieprawidłowości w dobowym rytmie wydzielania wazopresyny. U dzieci tych nie stwierdza się nocnego wzrostu poziomu tego hormonu, lub wzrost ten jest niedostateczny. Niski poziom hormonu antydiuretycznego w nocy powoduje, że nerki w czasie snu produkują większą niż powinny ilość moczu, co jest przyczyną epizodów moczenia
Stosunkowo rzadko występującą przyczyną moczenia w nocy jest zbyt mała pojemność pęcherza moczowego w stosunku do wieku, co powoduje, że pęcherz nie jest w stanie pomieścić prawidłowej nocnej porcji moczu. U dzieci tych moczeniu nocnemu towarzyszy częste oddawanie moczu w dzień. Charakterystyczne jest częste oddawanie moczu co 1-2 godz. oraz mała objętość poszczególnych mikcji.
Moczenie nocne związane z zakażeniem układu moczowego:
Obecność bakterii w pęcherzu moczowym doprowadza do stanu zapalnego błony śluzowej, co objawia się częstym i niekiedy bolesnym oddawaniem moczu. Objawy zakażenia przewlekłego mogą być mało zauważalne. Często jedynym objawem, na który zwracają uwagę rodzice jest moczenie w nocy. W każdym przypadku stwierdzenia zakażenia układu moczowego u dziecka konieczne jest przeprowadzenie szczegółowych badań mających na celu wykluczenie czynnościowych i anatomicznych nieprawidłowości w układzie moczowym. Właśnie zakażenie może być ich pierwszym i niekiedy jedynym objawem.
Wtórne moczenie nocne:
Jest to moczenie, które pojawiło się u dziecka, które już opanowało kontrolę nad oddawaniem moczu w nocy. Istotne dla postawienia rozpoznania tej postaci moczenia jest aby okres jaki upłynął od opanowania kontroli funkcji pęcherza do ponownego pojawienia się moczenia był dłuższy niż 6 miesięcy. Ta postać moczenia częściej niż moczenie pierwotne jest związana z czynnościowymi lub anatomicznymi zaburzeniami układu moczowego. Może też wynikać z chorób nerek lub zaburzeń ogólnoustrojowych, np. cukrzycy. Rodzice dzieci z wtórncm moczeniem nocnym często upatrują źródło dolegliwości w zaburzeniach sfery emocjonalnej. Badania przeczą jednak tej koncepcji. Ich wyniki wskazują, że problem przedstawia się dokładnie odwrotnie. To właśnie moczenie, szczególnie długotrwałe, wywiera niekorzystny wpływ na psychikę dziecka i zaburza jej harmonijny rozwój. Stwierdzono, że dzieci moczące się w nocy są nadmiernie nerwowe, gorzej adaptują się w środowisku rówieśników, a przede wszystkim charakteryzują się niższą samooceną. Wszystkie te czynniki są źródłem gorszych wyników w nauce i utrudniają start w dorosłe życie.
Psychogenne tło moczenia nocnego można brać pod uwagę jedynie w przypadkach, gdy pojawiło się one bezpośrednio po poważnych przeżyciach psychicznych jak śmierć bliskiej osoby, czy rozwód rodziców. W tych przypadkach dobre efekty uzyskiwane są w wyniku terapii psychologicznej.
Moczenie nocne związane z zaburzeniami czynności pęcherza moczowego: W tej grupie najczęstszą przyczyną moczenia jest tzw. niestabilność wypieracza pęcherza moczowego. Jest to skłonność mięśnia pęcherza do generowania licznych, niespodziewanych skurczów, które dziecko odczuwa jako silną i nieodpartą potrzebę oddania moczu. Skurcze te występując w nocy są przyczyną moczenia nocnego. Tej postaci moczenia nocnego bardzo często towarzyszy popuszczanie moczu w dzień. Charakterystycznym objawem jest częste oddawanie moczu w ciągu dnia, małe porcje oddawanego moczu oraz występowanie tzw. parć naglących czyli gwałtownej potrzeby oddania moczu, której dziecko nie może powstrzymać. Dzieci z tą dolegliwością mają problemy z dłuższym utrzymaniem moczu, co objawia się częstym wychodzeniem do toalety w czasie lekcji, seansu filmowego lub problemami z odbyciem dłuższego spaceru. Odczuwając potrzebę oddania moczu dzieci te często zachowują się w charakterystyczny sposób – krzyżują nogi lub kucają.
Moczenie nocne związane z zaburzeniami anatomicznymi w obrębie układu moczowego:
U części dzieci moczenie nocne wynika z wad budowy układu moczowego. Istnieje bardzo dużo wariantów zaburzeń budowy układu moczowego. Jedne wady mają charakter łagodny, a ich leczenie jest stosunkowo nieskomplikowane. Inne w znaczący sposób mogą wpływać na zdrowie dziecka, a ich leczenie wiąże się niekiedy z koniecznością przeprowadzenia skomplikowanych operacji. W tych przypadkach najczęściej moczeniu nocnemu towarzyszą również zakażenia dróg moczowych. Rolą lekarza jest przeprowadzenie odpowiedniej diagnostyki i doradzenie właściwego leczenia.